عملیات کربلا 4 (1365/10/3)

نام عملیات	کربلا 4
رمز عملیات	محمد رسول الله (ص)
منطقه عملیات	غرب اروند رود و ابوالخصیب
زمان عملیات	1365/10/3 تا 1365/10/5
هدف	تصرف ابوالخصیب و محاصره نیروهای مستقر در شبه جزیره فاو و تهدید بصره از جنوب، تهدید جاده صفوان ـ بصره و شهر بصره.
نوع عملیات	گسترده
فرماندهی عملیات	سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
سازمان عملیات	سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
استعداد نیروهای درگیر خودی	250 گردان پیاده شامل: لشکرهای3، 5، 7، 8، 10، 14، 17، 19، 27، 25، 41، 32، 155 وتیپ های 12، 21، 57، 44، 33،18، به همراه 26 گردان توپخانه.
استعداد نیروهای درگیر دشمن	93 گردان پیاده، 9 زرهی، 8 گردان مکانیزه، 4 گردان گارد ریاست جمهوری، 9 گردان کماندویی، 2 تیپ نیروی مخصوص و نیروهای جیش الشعبی.
نتایج عملیات	انهدام نیرو و تجهیزات دشمن
تلفات دشمن	حدود 8000  کشته و 60 اسیر
خسارات دشمن	انهدام 3 هواپیما و حدود 70 دستگاه زرهی، مکانیزه و خودرو
غنائم	-----

شهدای عملیات کربلای4

مقدمه

تحولات صحنه نبرد پس از پیروزی فاو و اقدامات نظامی دشمن که به طور گسترده و همه جانبه صورت گرفت، فرماندهان سپاه را با وضعیت جدیدی مواجه کرد. جنگ شهرها در سطح گسترده، حمله به مراکز اقتصادی، صنعتی و نفتی فشار فوق‌العاده‌ای را بر کشور وارد ساخت. به ویژه، کاهش بسیار زیاد قیمت نفت تا مرز 5/5 دلار در هر بشکه موجب تشدید این فشارها شد. همراه با این فشارها، تحرک جدید دشمن در عرصه زمینی که پس از اشغال اراضی کشور در آغاز جنگ، برای اولین بار صورت می‌گرفت، جبهه خودی را تحت فشار قرار داده بود. در چنین شرایطی علاوه بر مقابله با حملات عراق به خط‌های پدافندی در طول مرز، آماده شدن برای حمله بزرگ بعدی، مسئولیت دیگری بود که سپاه می‌بایست به آن جامه عمل بپوشاند.

به بیان دیگر، حفظ دست‌آوردهای فتح فاو در این جبهه و مقابله با دشمن در جبهه‌های دیگر و نیز آماده سازی عملیات بعدی که هر کدام از اهمیت و حساسیت ویژه‌ای برخوردار بودند، بایستی در عرض یک‌دیگر انجام می‌گرفتند.

براساس راهبرد نظامی سپاه پاسداران که به مسئولین کشور ارائه شد، برای نیل به پیروزی در جنگ می‌بایست در جبهه جنوب، جاده‌های شمالی و یا جنوبی بصره و در جبهه شمالی، جاده‌های مواصلاتی کرکوک به بغداد قطع و یا تهدید شوند و در نتیجه، صدور نفت عراق به خارج کاملاً قطع گردد و سپس حرکت اصلی به سمت بغداد آغاز شود.

بر همین اساس، محاصره و سپس تصرف شهر بصره به عنوان هدف عملیات اصلی سپاه پاسداران در سال 1365 مورد توجه قرار گرفت که برای تحقق آن، به کارگیری حدود 500 گردان از سه محور ضرورت یافت؛ ولی به دلیل مشکلاتی همچون ضعف امکانات نظامی، تنها یک محور - به عنوان تنها راه باقی‌مانده جنگ در جبهه جنوب - انتخاب شد. به عبارت دیگر، پس از حذف دو محور احاطه‌ای (هور و فاو) منطقه شلمچه و ابوالخصیب به منظور انجام عملیاتی بزرگ و سرنوشت ساز برگزیده شد و از نیمه دوم اردیبهشت ماه 1365 بررسی عملیات کربلای 4 در نیروی زمینی سپاه آغاز شد و پس از حدود هشت ماه اقدام فشرده در زمینه بحث‌های مانور، طراحی ابتکارات ویژه عملیاتی، برآورد نیروی مورد نیاز، تعیین سازمان رزم، آماده‌سازی زمین، شناسایی دشمن، ترغیب و تهییج افکار عمومی مبنی بر انجام عملیات سرنوشت ساز، آغاز شد.

اهداف عملیات

تصرف شهر بصره و تهدید جاده صفوان ـ بصره.

دلایل انتخاب منطقه

منطقه عمومی بصره در جنوب، مهم‌ترین مناطقی بودند که از تابستان سال 1361 همواره برای عملیات‌های بزرگ و سرنوشت‌ساز مورد توجه فرماندهان بودند و عملیات‌های متعددی در این جبهه‌ها انجام شده بود: شرق بصره (عملیات رمضان)، هورالهویزه(عملیات خیبر و بدر) و فاو (عملیات والفجر 8) مناطقی بودند که طی سال‌های 1361 تا 1364 عرصه نبرد میان رزمندگان اسلام و دشمن بودند. تنها منطقه‌ای که در آن، عملیاتی صورت نگرفت، منطقه ابوالخصیب، جزیره مینو و بخشی از زمین شلمچه بود که در میان هدف‌های مطرح در اطراف بصره، به دلیل نزدیکی به شهر، مهم‌تر از بقیه بودند. به همین دلیل، استحکامات، آرایش سلاح و یگان‌های دشمن نیز در این زمینه (با تأکید بر شلمچه) بیشتر از سایر مناطق عملیاتی بود. و همین موضوع موجب شد که طی چهار سال پس از عملیات رمضان، فرماندهان نظامی توجه جدی به این منطقه کنند. در این راستا، یکی از دلایل اصلی عدم انجام عملیات در این منطقه لزوم عبور از اروند به عنوان عامل اصلی تک از ابوالخصیب به شمار می‌رفت که سازمان رزم خودی، فاقد چنین تجربه‌ای بود. اما پس از فتح فاو مسئله غلبه بر اسطوره اروند ـ این مانع بزرگ در ذهن فرماندهان ـ حل شد و ثمردهی سه سال انجام عملیات آبی ـ خاکی در جنوب، عامل دیگری بود که به انتخاب این منطقه کمک کرد.

افزون بر این، اهمیت شهر بصره که هدف اصلی استراتژی نظامی جمهوری اسلامی پس از فتح خرمشهر به شمار می‌رفت، مهم‌ترین عامل در انتخاب این زمین برای عملیات کربلای 4 بود. از جمله ویژگی‌های دیگری که باعث انتخاب این منطقه برای عملیات شد، عوارض موجود در زمین غرب اروند در منطقه ابوالخصیب بود، زیرا وجود نهرها، نخلستان‌ها و کانال‌های کشاورزی و نیز عدم وجود استحکامات در منطقه پتروشیمی تا بصره، این منطقه را قابل تصرف و پدافند می‌نمود. همچنین به دلیل آن که دو جناح منطقه عملیاتی، از شمال به آب‌گرفتگی شلمچه و کانال ماهی‌گیری و از جنوب به خور زبیر و زمین‌های باتلاقی اطراف آن محدود شده بود، قدرت تحرک دشمن ضعیف برآورد می‌شد.

مزیت دیگر منطقه عملیاتی، واگذاری مسئولیت حفاظت و اداره آن به سپاه‌های سوم و هفتم عراق بود. مسئولیت شرق اروند به سپاه سوم و غرب آن، به سپاه هفتم واگذار شده بود. به بیان دیگر، این مسئله با توجه به مانور عملیات که نفوذ از میان خط حد دو سپاه بود، یکی از ویژگی‌های برجسته منطقه عملیاتی به شمار می‌رفت.

بنابراین، از نظر تاکتیکی این مسئله یکی از ویژگی‌های منطقه عملیاتی به شمار می‌رفت که در انتخاب آن مؤثر بود. از این رو، مبتنی بر این عامل، تاکتیک ویژه عملیات، عبور چند یگان در طول رودخانه اروند و عبور از تنگه بین جزایر ام‌الرصاص و بوارین تعیین شد. عبور از این نقطه معبر موجب می‌شد، حمله به چند هدف استراتژیک و مستقل امکان‌پذیر باشد.

بر پایه این ره‌یافت، باید نیروهای خط شکن و موج اول از تنگه عبور کرده و در طول اروند و در داخل آب به سمت کارخانه پتروشیمی پیشروی کرده و سپس در چپ و راست رودخانه اروند، خط را شکسته و به جلو بروند. این اقدام که هسته اصلی مانور عملیاتی به شمار می‌رفت و انتخاب زمین تا اندازه‌ای متأثر از این ویژگی بود، اهمیت بسیاری داشت، اما از نظر فرماندهان یگان‌ها و برخی فرماندهان قرارگاه‌ها، پیچیده‌تر نیز بود. از این رو، تا نزدیک شروع عملیات، ابتکار ویژه‌، برای برخی از فرماندهان همچنان به عنوان یک ابهام باقی ماند.

موقعیت عملیات

منطقه عملیاتی ابوالخصیب و شلمچه دارای ارزش‌ها و ویژگی‌های مهم سیاسی و نظامی است و می‌توان آن‌را مهم‌ترین منطقه عملیاتی در جبهه جنوب دانست. مرکز این منطقه، نخلستان‌های اطراف اروندرود ـ حد فاصل جزیره بلجانیه تا بصره ـ است که عرض آن 4 تا 5 کیلومتر و طول آن حدود 15 کیلومتر می‌باشد.

زمین منطقه عملیاتی دارای دو ویژگی مهم می‌باشد:

1- وجود نهرها و کانال‌های کشاورزی که عمق مناسبی دارند و از آنها می‌توان برای پدافند استفاده کرد.

2- جناحین منطقه عملیاتی که از شمال به آب‌گرفتگی شلمچه و کانال ماهی‌گیری و از جنوب به خور زبیر و زمین‌های باتلاقی اطراف آن منتهی می‌شود و دشمن در آن قدرت پاتک ندارد.

استعداد دشمن

شمال منطقه عملیاتی در حوزه استحفاظی سپاه سوم و جنوب آن در حوزه استحفاظی سپاه هفتم عراق قرار داشت. لشکر 11 پیاده از سپاه سوم و لشکر 15 پیاده از سپاه هفتم در منطقه حضور داشتند. در اینجا اسامی کلیه یگان‌هایی که قبل و حین عملیات در منطقه حضور یافتند، آمده است:

- یگان‌های پیاده، شامل: تیپ‌های 19، 22، 104، 111، 802، 805، 107، 102، 702، 420، 421، 429، 45، 112، 47، 23، 238، 436، 802، 501، 402، 117 و 28؛

- یگان‌های زرهی، شامل: تیپ‌های 16، 30 و یک گردان مستقل؛

- یگان‌های مکانیزه، شامل: تیپهای 25 و 8؛

- گارد ریاست جمهوری، شامل: تیپ‌های 2 و 4 از لشکر 1 کماندویی و تیپ‌های 7 و 8 از لشکر 2 پیاده؛

- نیروی مخصوص، شامل: تیپ‌های 66 و 68؛

- نیروهای کماندو، شامل: تیپ 4 کماندویی ستاد کل و گردان کماندویی لشکر 26؛

- نیروهای جیش الشعبی، شامل: قاطع 58 المثنی.

سازمان رزم خودی

هدایت فرماندهی عملیات بر عهده قرارگاه مرکزی خاتم الانبیاء(ص) سپاه پاسداران بود و چهار قرارگاه عملیاتی نیز اجرای آن را بر عهده داشتند که عبارت بودند از:

قرارگاه نجف:لشکر 19 فجر، لشکر 5 نصر، لشکر 17 علی‌ابن‌ابیطالب(ع)، لشکر 155 ویژه شهدا، تیپ 21 امام رضا(ع)، تیپ 57 حضرت ابوالفضل(ع)، تیپ 12 حضرت قائم(ع)، و چهار گردان توپخانه.

قرارگاه قدس: لشکر 25 کربلا، لشکر 41 ثارالله(ع)، لشکر 10 سیدالشهدا(ع)، و چهار گردان توپخانه.

قرارگاه کربلا: لشکر 27 محمدرسول الله(ص)، لشکر 14 امام حسین(ع)، لشکر 8 نجف اشرف، لشکر 31عاشورا، تیپ مستقل44 قمر بنی‌هاشم(ع)، لشکر 32 انصارالحسین(ع)، و چهار گردان توپخانه.

قرارگاه نوح: لشکر 7 ولی‌عصر(عج)، تیپ 33 المهدی(عج)، تیپ 18 الغدیر، ناو تیپ امیرالمومنین(ع)، و چهار گردان و یک آتشبار توپخانه.

همچنین، دو تیپ توپخانه تحت امر قرارگاه مرکزی بودند:

- تیپ 63 خاتم‌الانبیاء(ص) با چهار گردان و دو آتشبار

- تیپ 15 خرداد با چهار گردان و دو آتشبار

ضمناً، از 352 گردان مورد نیاز، حدود 250 گردان آماده شدند که یگان‌های عمل کننده هریک بین 7 تا 24 گردان را سازماندهی کرده و در خود جای دادند.

طرح عملیات

چهار منطقه شلمچه، ابوالخصیب، مقابل ام الرصاص و جزیره مینو - به این دلیل که به لحاظ مانور، آتش، عقبه و پشتیبانی به هم وابسته‌اند - برای انجام این عملیات بزرگ انتخاب شدند. برهمین اساس، هریک از این چهار منطقه به عنوان خط حد یک قرارگاه عملیاتی تعیین شدند:

 قرارگاه نجف: از شمال پنج ضلعی شلمچه تا جزایر بوارین و ام‌الطویله. پیش‌روی در محور شلمچه.

 قرارگاه قدس: انجام حرکت اصلی عملیات با عبور از تنگه ام‌الرصاص - بوارین و پیشروی در محور پتروشیمی و ابوالخصیب.

 قرارگاه کربلا: مقابله با پاتک دشمن از مقابل جزیره ام‌الرصاص، تأمین کل منطقه و پیش‌روی تا جاده دوم و سوم.

 قرارگاه نوح: تامین جناح چپ و پیش‌روی در مقابل جزیره مینو.

همچنین، یگان‌های تحت امر این قرارگاه‌ها می‌بایست طی شش مرحله به اهداف نهایی خود - از شمال به تنومه و از جنوب به پشت کانال بصره - برسند.

شرح عملیات

عملیات می‌بایست در ساعت 22:30 مورخ 1365/10/3 آغاز شود. به همین دلیل غواص‌های خودی ساعاتی قبل به درون آب رفته و به سمت خط دشمن حرکت کردند. در این میان، نیروهای دشمن که کاملاً آماده و هوشیار بودند ضمن پرتاب منور، با تیربار و خمپاره به طرف نیروهای خودی شلیک می‌کردند. در مجموع، عملیات از کنترل و هدایت فرماندهی خارج شده بود و قبل از هر دستوری یگان‌ها با توجه به نوع وضعیت و هوشیاری و عکس‌العمل دشمن به محض رسیدن به ساحل، درگیری را آغاز می‌کردند. در این حال، رمز عملیات (یا محمد) حدود ساعت 22:45 اعلام شد و نیروهای عمل‌کننده فقط توانستند در جزایر سهیل، قطعه، ام الرصاص، ام البابی و بلجانیه نفوذ کنند و در بعضی مناطق نیز به صورت موضعی رخنه کردند.

در مقابل، نیروهای دشمن با پرتاب پی در پی منور و اجرای چند مورد بمباران کنار نهر عرایض (عقبه برخی از یگان‌ها) و همچنین اجرای آتش موثر روی رودخانه اروند، عملاً سازمان غواص‌ها و نیز نیروهای موج دوم و سوم را به هم زد. به طوری که برخی از نیروهای یگان‌های مجاور پراکنده شده و اغلب نمی توانستند روی هدف عمل کنند.

یکی از مناطق حساس عملیات، جزیره ام‌الرصاص و نوک بوارین بود که به رغم تلاش بسیاری که برای تصرف آن انجام شد، به خاطر هوشیاری دشمن امکان ادامه درگیری از میان رفت. دشمن با شلیک پرحجم تیربار روی آب، از عبور نیروها از تنگه ام‌الرصاص - بوارین جلوگیری کرد. علاوه بر این، به دلیل حساسیتی که دشمن نسبت به ام‌الرصاص داشت، در پدافند آن از 9 رده مانع طبیعی و مصنوعی بهره می‌برد، به طوری که هرگاه از هر خط عقب رانده می‌شد، در خط بعدی که نسبت به خط قبلی اشراف و تسلط داشت، مقاومت می‌کرد.

در این حال، با توجه به هوشیاری دشمن، امکان ادامه عملیات میسر نبود؛ لذا به منظور حفظ قوا و طراحی مجدد عملیات آتی، از ادامه نبرد اجتناب شد.

نتایج عملیات

- کشته و زخمی شدن حدود 8000 تن از نیروهای دشمن و به اسارت درآمدن 60 تن دیگر.

- انهدام 3 هواپیما، حدود 70 دستگاه زرهی، مکانیزه و خودرو و نیز شمار زیادی سلاح سبک و نیمه سنگین.

یادآوری:

با توجه به شکست عملیات در رسیدن به اهداف خود، تحلیلهای مختلفی درباره آن از سوی صاحبنظران سیاسی  نظامی صورت گرفت. بسیاری از صاحبنظران نظامی معتقدند که فرار یکی از نظامیان بلندپایه به عراق و خیانت او باعث لو رفتن و اطلاع عراق از این عملیات و آمادگی او برای مقابله دقیق با مانور ایران شده بود. عراق این عملیات را «روز بزرگ» نامید و همچنان سرمست پیروزی خود از دفع حمله ایران بود که نبرد کربلا 5 در همین منطقه آغاز شد.

در شمال منطقه عملیات کربلا 4؛ طرح فریب و عملیات پشتیبان در منطقه شلمچه با موفقیت روبرو شده بود. گزارش یگانها از نحوه آرایش سنگرهای عراقی در این نقطه، برای همه امیدوارکننده بود. همین دستاورد باعث شد تا طراحی و اجرای نبرد کربلا 5 در طی دو هفته انجام پذیرد.

فهرست منابع و مآخذ

1- گزارش 693 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش عملیات کربلا 4، جلد اول، ص 7.

2- سند 025372 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1365/10/4.

3- گزارش 660 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش عملیات کربلا-4، جلد دوم.

4- سند 025472 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1365/10/11.

5- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش اجمالی 38 عملیات بزرگ، ابوالقاسم حبیبی، تهران: جزوه داخلی.

6- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، کارنامه نبردهای زمینی، محسن رشید و حسن دری، تهران، 1381.

7- مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، اطلس جنگ ایران و عراق ـ فشرده نبردهای زمینی، محسن رشید، چاپ دوم 1389.

8- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تنبیه متجاوز،

منبع:مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس