شهدای عملیات بیت المقدس
شناسنامه عملیات:
نام عملیات |
بیت المقدس |
رمز عملیات |
یا علی بن ابی طالب(ع) |
منطقه عملیات |
غرب رودخانه کارون و خرمشهر |
زمان عملیات |
1361/2/10 تا 1361/3/3 |
هدف |
آزادسازی شهرهای خرمشهر، هویزه و جاده اهواز - خرمشهر؛ خارج کردن شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد و نیز جاده اهواز ـ آبادان از برد توپخانه دشمن؛ تأمین مرز بین‌المللی (حدفاصل پاسگاه طلائیه تا شلمچه) |
نوع عملیات |
گسترده |
فرماندهی عملیات |
مشترک (سپاه پاسداران و ارتش جمهوری اسلامی) |
سازمان عملیات |
مشترک |
استعداد نیروهای درگیر خودی |
نیروی زمینی ارتش، شامل: 24 گردان زرهی و مکانیزه و 14 تا 15 گردان پیاده. نیروهای سپاه پاسداران، شامل: 85 تا 95 گردان پیاده |
استعداد نیروهای درگیر دشمن |
نیروی پیاده 36000 تن، 41 گردان تانک، 38 گردان مکانیزه، 530 قبضه توپ |
نتایج عملیات |
آزادسازی 5038 کیلومتر مربع از اراضی اشغال شده از جمله شهرهای خرمشهر و هویزه و نیز پادگان حمید و جاده اهواز خرمشهر، تأمین 180 کیلومتر از خط مرزی |
تلفات دشمن |
اسارت حدود 19000 تن و کشته و زخمی شدن حدود 16000 تن |
خسارات دشمن |
انهدام حدود 550 تانک و نفربر، ده‌ها قبضه توپ، 53 هواپیما، 50 خودرو، 3 هلی‌کوپتر و ... میزان انهدام یگان‌ها: لشکرهای 3 زرهی و 11 پیاده 80 درصد، لشکرهای 9 و 10 زرهی 50 درصد، لشکر 7 پیاده 40 درصد، لشکرهای 5 مکانیزه، 6 و 12 زرهی 20 درصد، تیپ‌های 9، 10 و 20 گارد مرزی و 238، 501، 90، 417 و 605 پیاده100 درصد، تیپ 109 پیاده 60 درصد، تیپ‌های 601، 602، 416 و 419 پیاده 50 درصد، تیپ‌های 31، 32 و 33 نیروی مخصوص به میزان زیاد |
غنائم |
حدود 50 تانک و نفربر، 300 خودرو، 30 قبضه توپ و مقادیری سلاح و تجهیزات |
با انجام موفقیت آمیز عملیات ثامن الائمه(ع)- که نشان داد طراحی و انجام عملیات‌های گسترده با سبک و شیوه جدید امکان‌پذیر است - فرماندهان سپاه و ارتش طی جلسات متعددی شرایط جدید را مورد بررسی قرار داده و مبتنی بر آن استراتژی جدیدی را تعریف کردند که سه هدف اساسی را دنبال می‌کرد:
1- انهدام هرچه بیشتر ماشین جنگی عراق؛
2- دست یافتن به مواضعی مناسب برای کاستن از خطوط پدافندی و نتیجه آزادسازی نیروهای خودی از پدافند به منظور افزایش توان خودی در عملیات بعدی؛
3- آماده‌شدن برای انجام عملیات نهایی و آزادسازی گام به گام مناطق اشغالی.
مبتنی بر این استراتژی، دوازده طرح موسوم به "کربلا" تهیه شد که میزان تناسب توان خودی با ظرفیت مورد نیاز منطقه عملیاتی، وضعیت زمین از جنبه نظامی و نیز اهمیت منطقه عملیاتی، از عوامل اصلی در تعیین تقدم هریک از این طرح‌ها بود. بر همین اساس، پس از مباحث مختلف میان فرماندهان سپاه و ارتش، عملیات طریق القدس به عنوان اولین گام از سلسله عملیات "کربلا" طراحی و به مرحله اجرا درآمد.
اهداف عملیات
- آزادسازی شهر بستان و بیش از 50 روستای منطقه؛
- انهدام نیروهای دشمن در منطقه با استعداد بیش از یک لشکر؛
- قطع ارتباط بین دو نیروی عمده در مناطق عمومی اهواز و دزفول؛
- رسیدن به هور و امکان نفوذ در خاک عراق. (1)
موقعیت منطقه
منطقه عمومی عملیات از شمال به حدفاصل رودخانه کرخه و محدوده دامنه ارتفاعات میشداغ محدود می‌شد و از جنوب، حدفاصل رودخانه‌های کرخه کور، سابله، میسان تا هورالعظیم را در برمی‌گرفت. زمین منطقه در محور شمالی، رملی و از جنس ماسه بادی است؛ ولی در محور جنوبی مسطح و در بعضی نقاط باتلاقی می‌باشد.
منطقه دشت آزادگان از نظر پیوستگی و ارتباط جبهه دشمن در شمال و جنوب استان خوزستان بسیار با اهمیت تلقی می‌شد و کوتاه شدن دست دشمن از این منطقه موجب می‌شد که دشمن برای ایجاد ارتباط بین دو جبهه خود در شمال و جنوب خوزستان، به ناچار محیط هورالعظیم را بپیماید و در نتیجه، مسافتی طولانی را طی کند. افزون بر این، محور بستان - سوسنگرد بهترین معبر برای تهدید مرکز خوزستان (اهواز) از سمت مرزهای غربی کشور تلقی می‌شود.
این منطقه از نظر کشاورزی حاصل‌خیز بوده و از نظر نظامی دارای مناطق حساسی همچون تنگه چزابه، ارتفاعات الله اکبر، و محور عماره، حلفائیه، بستان، سوسنگرد، حمیدیه و اهواز می‌باشد.
گفتنی است که این منطقه از نظر تاکتیکی نیز دارای اهمیت است؛ به طوری که هر نیروی نظامی با در اختیار داشتن تنگه چزابه می‌تواند با کم ترین تعداد نیرو، بهترین شکل پدافندی را ایجاد کرده و کنترل منطقه را در اختیار داشته باشد.(2)
استعداد دشمن
یگان‌هایی که در منطقه عملیاتی طریق القدس حضور یافتند، عبارت بودند از: (3)
- تیپ‌های 30 زرهی، 16 زرهی و 25 مکانیزه از لشکر 6 زرهی؛
- تیپ 26 زرهی از لشکر 5 مکانیزه؛
- تیپ 12 زرهی از لشکر 3 زرهی؛
- تیپ گارد ریاست جمهوری؛
- تیپ‌های 31 و 32 نیروی مخصوص؛
- تیپ 48 پیاده از لشکر 11 پیاده؛
- تیپ 96 پیاده؛
- تیپ 93 پیاده از لشکر 4 پیاده کوهستانی؛
- تیپ 23 پیاده از لشکر 8 پیاده؛
- تیپ 422 پیاده؛
- یک تیپ جیش الشعبی؛
- نیروهای کماندویی لشکر 7؛
- گردان‌های توپخانه 321، 355، 382، 368، 330، یک آتشبار از گردان 390 و دو آتشبار از گردان 362، درمجموع شش گردان توپخانه.
سازمان رزم خودی
در این عملیات، نیروهای سپاه پاسداران برای اولین بار در قالب "تیپ" شرکت داشتند که عبارت بودند از: (4)
- تیپ 1 عاشورا با استعداد نه گردان پیاده؛
- تیپ 2 کربلا با استعداد سه گردان پیاده؛
- تیپ 3 امام حسین(ع) با استعداد هشت گردان پیاده؛
- تیپ4 امام سجاد(ع) با استعداد ؟؛
- تیپ امام حسن(ع) با استعداد سه گردان پیاده (به عنوان احتیاط عملیات).
همچنین، یگان‌های ارتش متشکل بودند از:
- تیپ 3 از لشکر 92 زرهی؛
- تیپ‌های 1 و 2 از لشکر 16 زرهی؛
- تیپ 1 از لشکر 77 پیاده.
- هشت گردان توپخانه.
طرح مانور
طرح کلی مانور عملیات به شرح زیر تهیه و تصویب شد:
الف- تلاش اصلی: با توجه به تحلیل و ارزیابی فرماندهان از نوع آرایش نیروهای پدافندی دشمن و نیز تفکر حاکم بر فرماندهان ارتش عراق و نوع نگرش آنان نسبت به توانایی نیروهای انقلابی و عدم باور دشمن نسبت به امکان عبور قوای خودی از منطقه رملی شمال عملیات، این منطقه به عنوان فلش اصلی عملیات انتخاب شد تا موجب غافل گیری دشمن شود. بر همین اساس، مقرر شد شمال کرخه با استفاده از یک مانور احاطه‌ای و با به کار بردن یک تیپ زرهی ارتش و دو تیپ پیاده سپاه پاک سازی شده و تنگه چزابه تامین شود.
ب- تلاش پشتیبانی: به منظور حمایت از تلاش اصلی و تامین منطقه جنوبی عملیات، یک مانور جبهه‌ای با استفاده از دو تیپ زرهی ارتش و دو تیپ پیاده سپاه تصویب شد که ضمن پشتیبانی از تلاش اصلی، اهداف دیگری را دنبال می‌کرد که عبارت بودند از: آزادسازی بستان و منطقه غرب سوسنگرد و نیز دست یابی به کرانه شمالی رودخانه میسان و سواحل شرقی هورالعظیم. (5)
شرح عملیات
عملیات در ساعت 00:30 بامداد 1360/9/8 با رمز "یا حسین(ع)، فرماندهی" و با عبور نیروهای پیاده یگان‌های سپاه از میادین مین و مواضع دشمن، در چندین محور به طور همزمان آغاز شد. نیروهای عمل کننده در محور شمال عملیات، در همان ساعات اولیه درگیری موفق شدند مواضع نیروهای عراقی در خطوط اول را تصرف کرده و نیروهای احتیاط دشمن در پشت خطوط پدافندی را منهدم کنند. میزان موفقیت اولیه یگان‌های سپاه در محور شمال به حدی بود که فرمانده تیپ زرهی ارتش نیز به گردان‌های زرهی و مکانیزه خود فرمان داد تا از معابر بازشده با چراغ روشن عبور کرده و ضمن انهدام دشمن و حمایت از نیروهای پیاده خودی، به سوی هدف‌های خود در عمق منطقه پیش روی کنند. به این ترتیب، در ساعت 6 بامداد روز اول عملیات، تیپ امام حسین(ع) به همراه یک گردان از تیپ 3 زرهی از لشکر 92 موفق شدند تنگه چزابه را تصرف و تامین کنند. در این محور تا ساعت 9 صبح روز اول، تمامی اهداف تعیین شده، تامین شد.
در محور جنوبی عملیات، اوضاع به گونه‌ای دیگر بود. دشمن که فلش اصلی عملیات نیروهای ایرانی را از این محور می‌دانست، با بهره‌گیری از موانع متعدد و هوشیاری نیروهایش به سختی مقاومت کرده و مانع پیش روی قاطع نیروهای ایرانی شده بود. نیروهای خودی با وجود شکستن برخی از خطوط اولیه و تصرف پل سابله، با روشن شدن هوا مجبور به عقب‌نشینی شدند.
با بروز شرایط سخت در محور جنوبی عملیات، تصمیم گرفته شد که نیروهای خودی در شمال با ورود به منطقه ابوچلاچ (منطقه کوچک محصور بین شاخه‌های رودخانه کرخه در غرب بستان) به سوی شرق و جنوب شرقی پیشروی کرده، بستان و منطقه سابله را تصرف و تامین کنند.
این مرحله از عملیات در روز دوم با ورود یگان‌های سپاه به منطقه ابوچلاچ تحقق یافت و شهر بستان پس از 420 روز اشغال آزاد شد.
در پی ورود نیروهای خودی به مثلث سابله و پیشروی به سوی ساحل شمال رودخانه سابله و نهر عبید، نیروهای باقی‌مانده عراقی مواضع خود در این منطقه را ترک و به جنوب رودخانه سابله گریختند.
روزهای سوم تا پنجم عملیات با تبادل آتش بین طرفین و تلاش نیروهای خودی برای نگه‌داری و تحکیم مواضع متصرفی سپری شد.
در روز ششم عملیات (1360/9/13) دشمن تلاش کرد تا از تعلل نیروهای ایرانی در اتخاذ یک پدافند مطمئن و مستحکم، در منطقه مثلث شکل شمال سابله، سود جسته و آن را بار دیگر به تصرف خود درآورد و از آن طریق بستان را تهدید کند. امّا هوشیاری نیروهای خودی و حضور به موقع نیروهای تقویتی (پیاده و زرهی) در شمال پل سابله، موجب شد تا دشمن با تحمل تلفات سنگین چندین کیلومتر عقب‌نشینی کرده و در جنوب سابله مستقر شود.
نقطه پایانی عملیات طریق القدس، تلاش نیروهای خودی برای پاک‌سازی محدوده‌ای به وسعت 70 کیلومتر مربع بود که بین جنوب سابله و شمال رودخانه میسان قرار داشت و همچنان در اشغال نیروهای عراقی باقی مانده بود. فرماندهان خودی پس از انجام مباحث مانور و اقدامات شناسایی و آماده‌سازی نیروها، قصد داشتند این منطقه را نیز آزاد کنند؛ ولی قبل از شروع عملیات، فرمانده عراقی به اشتباه تاکتیکی خود مبنی بر حضور در یک منطقه محصور با موانع طبیعی پی برده و بر همین اساس، در تاریخ 1360/9/30 در پوشش آتش شدید توپخانه به طرز ماهرانه‌أی نیروهای خود را از این منطقه خارج کرد و در نتیجه، انجام عملیات نیروهای خودی منتفی شد.(6)
نتایج عملیات
با اجرای عملیات طریق القدس، نخستین مرحله از استراتژی جدید تحت عنوان "کربلا 1" با موفقیت به پایان رسید که نتایج زیر را دربر داشت:
1- آزادسازی 650 کیلومتر مربع از خاک جمهوری اسلامی شامل شهر بستان، حدود 70 روستا، پنج پاسگاه مرزی و نیز تنگه استراتژیک چزابه؛
2- تجزیه شدن قوای سپاه سوم عراق، که با توانی بیش از شش لشکر بخش‌هایی از خوزستان را تحت اشغال داشت؛
3- موفقیت ابتکار عبور از منطقه رملی؛
4- خسارت‌هایی به شرح زیر به دشمن وارد شد:
ـ انهدام 170 دستگاه تانک و نفربر، 200دستگاه خودرو، 13فروند هواپیما و 4فروند هلی‌کوپتر
ـ به غنیمت درآوردن 150 دستگاه تانک و نفربر، 250 دستگاه خودرو، 30قبضه توپ ضدهوایی، 120 دستگاه مهندسی، 19قبضه توپ صحرایی.
5- کشته و زخمی شدن حدود 8500 تن و به اسارت درآمدن 546 تن از نیروهای دشمن.(7)
فهرست منابع
1- سند 021847 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1360/9/8.
2- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، فصلنامه تاریخ جنگ، شمارة 10، ص‌ص 74 و73.
3- سند 051785 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1360/9/12؛ و: سند 31919 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1360/9/8؛ و؛ سند 021847 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1360/9/8.
4- سند 021847 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1360/9/8؛ و: سند 051776 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1360/9/8.
5- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، فصلنامه تاریخ جنگ، شمارة 10، ص‌ص 76 و 75
6- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، فصلنامه تاریخ جنگ، شمارة 10، ص‌ص 78 و77
7- سند 021847 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1360/9/8. و فصلنامه تاریخ جنگ، شماره 10 ، ص‌ص 80 و 81
مقدمه
پس از آزادی بستان، تنها بخشی از منطقه دشت آزادگان که همچنان در اشغال دشمن باقی مانده بود، هویزه بود. در جریان طراحی عملیات بزرگ بیت‌المقدس، آزادسازی این بخش نیز مد نظر قرار گرفت. قرارگاه قدس ماموریت یافت در این محور با یگان های تحت امر وارد عمل شده و با عبور از رودخانه کرخه کور ضمن پیشروی به طرف کوشک و طلاییه، هویزه را آزاد کند.
طرح عملیات
قوای قرارگاه قدس به پنج گروه تقسیم شدند و برای هریک طرح مانوری مجزا تعیین گردید. قدس 1 در غرب هویزه و قدس های 2، 3، 4 و 5 در شرق آن می بایست وارد عمل می شدند. با توجه به اینکه “پل کشعم” تنها معبر مطمئن در غرب هویزه بود، قدس 1 در مرحله اول عملیات صرفا به پدافند در شمال رودخانه نیسان می پرداخت و منتظر آزاد شدن این پل می‌ماند تا در این صورت، در مرحله دوم عملیات، با عبور از این پل تک خود را آغاز کند. به این ترتیب، در مرحله اول به جز قدس 1، همه نیروهای قرارگاه قدس در شرق هویزه وارد عمل می‌شدند. قدس های 3 و 4 با عبور از کرخه کور و قدس5 در حاشیه جاده اهواز - خرمشهر وارد عمل شده و با تصرف خطوط اول تا سوم دشمن (به عنوان سرپل) آماده ادامه تک در مرحله دوم - که پیشروی تا حدفاصل پادگان حمید و جفیر بود - می شدند. قدس2 نیز به دنبال قدس3 حرکت خود را آغاز کرده، با پیشروی به طرف هویزه و سپس آزاد کردن پل کشعم، معبر را برای ورود قدس 1 باز می کرد.
آغاز عملیات و استقرار در جنوب کرخه کور
عملیات بیت المقدس در ساعت 33:00 بامداد 10/2/1361، با رمز مبارک “یا علی ابن ابیطالب(ع)“ آغاز شد. یگان های پیاده
قرارگاه های قدس 3 و 4 با نصب چندین پل روی رودخانه کرخه کور و عبور از آن، خط اول دشمن را تصرف کردند. در حالی که برخی از یگان ها به پیشروی برای تصرف خطوط دوم و سوم ادامه می‌دادند، برخی دیگر به دلیل آتش شدید دشمن نمی‌توانستند پیشروی کنند. با نزدیک شدن صبح، نیروها بایستی برای مقابله با پاتک دشمن آماده می شدند. برای همین قدس 3 به عقب بازگشت و پشت خط اول دشمن مستقر شد.
در این میان، قدس 2 که به دنبال قدس 3 و به طرف هویزه حرکت کرده و تا 5/3 کیلومتر نیز با موفقیت پیش رفته بود، به علت عقب روی قدس3 متوقف شد و در همان نقطه پدافند کرد. قدس 4 نیز که از دو محور “کوهه” و “سیدجابر” وارد عمل شده بود، در حالی که نیروهای محور سیدجابر از پیشروی بازمانده بودند،نیروهای محور کوهه که از یک طرف جناح راست خود را خالی می‌دیدند و از طرف دیگر زیر فشار دشمن قرار گرفته بودند،به ناچار عقب نشینی کرده و در پشت خط اول مستقر شدند. قدس 5 هم به جز محور شرطاق که یک سرپل تا خط اول دشمن را تصرف کرده بود، در سایر محورها ناموفق بود.
به این ترتیب، فقط سه سرپل با وسعت محدود به تصرف رزمندگان درآمده بود. دشمن روی این سرپل ها به شدت فشار میآورد. پس از روشنایی هوا، تعدادی از یگان های لشکر6 ارتش عراق از غرب هویزه به کمک لشکر 5 آمده و پاتک های شدیدی را روی این سرپل ها آغاز کردند. اولین پاتک ساعت 12 شروع شد. رزمندگان با تحمل شهدا و مجروحین زیاد و به رغم ضعف تدارکات و کمبود مهمات، مقاومت می کردند. سرپل ها از یکدیگر جدا بودند. قدس 2 که در شرق هویزه مستقر بود، زیر فشار بیشتری قرار داشت. قدس 5 هم در محور شرطاق به گونه ای زیر آتش پرحجم قرار داشت که رزمندگان حتی قادر نبودند برای خود جان پناهی بسازند.
در مجموع اگرچه قرارگاه قدس تنها توانسته بود بخش محدودی را به عنوان سرپل تصرف کند، لیکن موفق شده بود لشکرهای 5 و 6 ارتش عراق را در منطقه درگیر کند که این مهم در موفقیت قرارگاه های نصر و فتح که در غرب کارون عمل می کردند، موثر بود. در حالی که نیروهای زرهی خودی هنوز نتوانسته بودند از کرخه کور عبور کنند، در شب دوم تصمیم گرفته شد با استفاده از سرپل های موجود، تک به صورت محدود و ایذایی ادامه یابد. قدس 2 نیز قرار شد با استفاده از سرپل خود به طرف هویزه و پل کشعم پیش برود.
ساعت 2 بامداد 11/2/1361 دستور حمله از قرارگاه قدس صادر شد. قدس4 و قدس5 بلا‌فاصله وارد عمل شدند. مقاومت شدید دشمن باعث گردید قبل از اینکه قدس2 و قدس3 درگیر شوند، دستور عقب‌نشینی صادر شود. قدس2 و قدس3 سرپل خود را رها کرده و عقب‌تر رفتند و قدس4 و قدس5 در سرپل های قبلی خود مستقر شدند. قدس4 نیز بر اثر پاتک های شدید دشمن، صبح 11/2/1361 عقب نشینی کرد. سپس، دشمن به قدس 5 فشار آورد و حدود ظهر این روز توانست سرپل او را هم بازپس گیرد.
روز 12/2/1361 قدس 1 که به علت عدم موفقیت قدس 2 در آزادسازی هویزه و پل کشعم نتوانسته بود وارد عمل شود، به قرارگاه فتح مامور شد و از منطقه هویزه خارج گردید. در شب چهارم عملیات (13/2/1361)، قدس 5 با کمک قدس 2 درصدد برآمد تا از دو محور کنار جاده اهواز - خرمشهر و بیوض وارد عمل شود. ساعت 10:01 بامداد نیروهای کنار جاده درگیر شدند که با آتش شدید تیربارهای دشمن زمین گیر شده، توان تصرف خط دشمن را از دست دادند. نیروهای محور بیوض نیز به موانع دشمن برخورده، نتوانستند پیشروی کنند و بنا به دستور در ساعت 30:02 عقب نشینی کردند.
عملیات ایذایی
قرارگاه قدس برای سرگرم کردن لشکرهای 5 و 6 عراق و جلوگیری از اعزام آنها به منطقه درگیری قرارگاه های نصر و فتح، از یگان های تحت امر خواست عملیات را با تک های ایذایی ادامه داده و این یگان های دشمن را در منطقه نگه دارند، برای همین، در شب 14/2/1361 هریک از یگان ها نیروهای آر. پی. جی. زن خود را به جلو می فرستاد و با دشمن درگیر می کرد. دشمن که تصور می کرد تلاش اصلی کماکان از این محور است، همچنان به مقاومت خود ادامه می داد.
عقب نشینی دشمن
حرکت های ایذایی قوای قرارگاه قدس ادامه داشت تا اینکه در مرحله دوم عملیات بیت المقدس (16/2/1361) نیروهای قرارگاه های فتح و نصر در غرب جاده اهواز - خرمشهر به نوار مرزی رسیدند و عقبه‌های لشکرهای 5 و 6 عراق را تهدید کردند. دشمن نیز برای جلوگیری از محاصره لشکرهای مزبور آنها را از منطقه خارج کرد. در پی این عقب نشینی دشمن که از ساعات اولیه روز 18/2/1361 آغاز شده بود، نیروهای قرارگاه قدس از موفقیت به دست آمده استفاده کرده، ضمن تعقیب نیروهای دشمن، تعدادی از آنها را که از قافله عقب مانده بودند، اسیر کردند. در نتیجه تلاش هایی که باعث عقب‌نشینی دشمن از این منطقه گردید، حدود 4100 کیلومترمربع از منطقه اشغالی شامل هویزه، جفیر و پادگان حمید آزاد شد. دشمن نیز در حدفاصل کوشک و طلاییه نیروی تامین گذاشت و عمده قوای خود را به پشت مرز برد و به ایجاد استحکامات نظامی پرداخت.
