نام عملیات |
رمضان |
رمز عملیات |
یا مهدی(عج) ادرکنی |
منطقه عملیات |
شرق بصره: زمین مثلث شکل به وسعت 1600 کیلومتر مربع که از شمال به کوشک و طلائیه و حاشیه جنوبی هورالهویزه به طول 50 کیلومتر، و از غرب به شط‌العرب به طول 80 کیلومتر، و از شرق به خط مرزی شمالی - جنوبی (از کوشک تا شلمچه به طول 60 کیلومتر) منتهی می‌شود |
زمان عملیات |
1361/4/22 تا 1361/5/7 |
هدف |
حضور قوای نظامی ایران در پشت شط‌العرب و تسلط بر معابر وصولی بصره |
نوع عملیات |
بزرگ |
فرماندهی عملیات |
مشترک (سپاه پاسداران و ارتش جمهوری اسلامی) |
سازمان عملیات |
مشترک |
استعداد نیروهای درگیر خودی |
133 گردان پیاده؛ 20 گردان زرهی، 11 گردان مکانیزه و 10 گردان توپخانه |
استعداد نیروهای درگیر دشمن |
74 گردان پیاده؛ 49 گردان زرهی، 29 گردان مکانیزه |
نتایج عملیات |
تصرف 40 کیلومتر مربع از خاک دشمن |
تلفات دشمن |
6400 کشته و زخمی، 1315 اسیر؛ در ضمن 4 لشکر و 3 تیپ زرهی دشمن بین 20% تا60% منهدم شد و 9 تیپ پیاده دشمن بین 20% تا 100% خسارت و تلفات را متحمل گردید |
خسارات دشمن |
انهدام 1077 تانک و نفربر، صدها دستگاه خودرو و مقدار زیادی سلاح‌های سنگین و نیمه سنگین |
غنائم |
ده‌ها دستگاه خودرو و مقدار زیادی سلاح‌های سنگین و نیمه‌سنگین |
شهدای عملیات رمضان
مقدمه
پس از آزادسازی خرمشهر و نیز عقب‌نشینی سراسری ارتش عراق، چنین پنداشته می‌شد که پایان جنگ فرا رسیده و طرف متخاصم به جیران خسارات وارده به جمهوری اسلامی ایران گردن می‌نهد؛ اما نه تنها چنین نشد، بلکه حدود 2500 کیلومتر مربع از خاک ایران از جمله نفت شهر و قصرشیرین همچنان در اشغال دشمن باقی ماند. علاوه بر این شهرهای مرزی همچون خرمشهر و آبادان نیز از امنیت کافی برخوردار نبودند.
در این میان، اغلب مجامع بین‌المللی به همراه حامیان عراق از اعلام متجاوز بودن این کشور خودداری می‌کردند و از سوی دیگر، حاضر نبودند او را به پرداخت خسارات جنگی به ایران ترغیب کنند. بنابراین، مسئولان سیاسی و نظامی جمهوری اسلامی بر این نکته اتفاق نظر یافتند که حل مساله جنگ تنها از طریق نظامی میسر است. به همین دلیل اعضای شورای عالی دفاع در دیدار با حضرت امام خمینی(ره) خواستار تعقیب متجاوز تا دست‌یابی به نتیجه مطلوب شدند. در ابتدا، حضرت امام با درخواست آنان موافقت نکرد؛ ولی در جلسه دیگری با حضور فرماندهان ارتش و سپاه، دلایل فرماندهان و نیز مسئولان سیاسی کشور در خصوص ادامه جنگ مطرح شد و در نتیجه امام موافقت خود را با ادامه جنگ و ورود به خاک عراق، مشروط بر آن که همگی باید تا رسیدن به نتیجه تلاش و استقامت کنند، اعلام فرمودند. به این ترتیب، عملیات رمضان به عنوان اولین حرکت برای ورود به خاک عراق، در دستور کار فرماندهان نظامی قرار گرفت.
اهداف عملیات
عملیات رمضان با هدف حضور قوای نظامی ایران در پشت شط‌العرب و تسلط بر معابر وصولی بصره و با این امید که در صورت موفقیت امکان پایان پیروزمندانه جنگ فراهم شود، طراحی شد و به اجرا درآمد.(1)
موقعیت منطقه
منطقه عملیاتی رمضان بین یک زمین مثلث شکل به وسعت 1600 کیلومتر مربع محصور است که از شمال به کوشک و طلائیه و حاشیه جنوبی هورالهویزه به طول 50 کیلومتر، و از غرب به شط‌العرب به طول 80 کیلومتر، و از شرق به خط مرزی شمالی - جنوبی (از کوشک تا شلمچه به طول 60 کیلومتر) منتهی می‌شود.
دشمن تا قبل از فتح خرمشهر، در منطقه شرق بصره مواضع مستحمکی نداشت. اما در فرصتی که به دلیل حضور فکری نیروهای خودی در لبنان و تاخیر در انجام عملیات رمضان به دست آورد، تغییرات مهمی در این منطقه ایجاد کرد.
همچنین، دشمن کانالی به طول 30 کیلومتر و عرض یک کیلومتر را که مختص پرورش ماهی بود، با پمپاژ آب و احداث موانع و کمین و سنگرهای تیربار به عنوان مانعی بازدارنده در مقابل تعرض نیروهای خودی به سمت بصره آماده کرد. در قسمت جنوبی منطقه که مقابل شلمچه واقع است نیز، دشمن آب رها کرد تا مانع از عبور نیروهای ایران شود.(2)
استعداد دشمن
سپاه سوم ارتش عراق با لشکرهای زیر امر و تابعه خود مسئولیت پدافند منطقه را به عهده داشت، این لشکرها به ترتیب از شمال به جنوب به شرح زیر بود:
لشکر 6 زرهی، شامل: تیپهای 25 مکانیزه و 16 و 30 زرهی؛
لشکر 5 مکانیزه، شامل: تیپهای 15 و 20 مکانیزه و 26 و 55 زرهی؛
لشکر 9 زرهی، شامل: تیپهای 35 و 43 زرهی و 14 مکانیزه؛
لشکر 3 زرهی، شامل: تیپهای 6 و 12 زرهی و 8 مکانیزه؛
لشکر 11 پیاده، شامل: تیپهای 47، 48 و 49 پیاده؛
لشکر 15 پیاده، شامل: تیپهای نامشخص؛
در مراحل اول، دوم و سوم عملیات، لشکرهای 3 زرهی و 9 زرهی و تیپ 10 زرهی مستقل به همراه چندین تیپ پیاده متحمل ضربات سنگینی شدند، به طوری که دشمن مجبور شد لشکر 3 را برای سومین بار در محل بازسازی و لشکر 9 را جهت بازرسی از منطقه خارج کند و لشکرهای دیگری را از منطقه غرب به جنوب اعزام نماید. در مرحله پنجم عملیات نیز به لشکر 5 مکانیزه ضربات سنگینی وارد شد.
لشکرهایی که از منطقه غرب به منطقه جنوب اعزام شدند، عبارت بودند از:
لشکر 12 زرهی، شامل: تیپهای 37 و 50 زرهی و 46 مکانیزه؛
لشکر 8 پیاده، شامل: تیپهای 22، 23 و 28 پیاده؛
لشکر 4 پیاده، شامل: تیپهای 5، 18 و 29 پیاده؛
لشکر 2 پیاده کوهستانی؛ شامل: تیپهای 2 و 4 پیاده
لشکر 10 زرهی، شامل: تیپهای 17 و 42 زرهی؛
همچنین تیپ 94 پیاده، تیپ 418 پیاده، تیپ 419 پیاده، تیپ 504 پیاده، تیپ 10 گارد مرزی، تیپ 101 گارد مرزی، تیپ 104 گارد مرزی، تیپ 34 زرهی از لشکر1 پیاده.(3)
سازمان رزم خودی
قرارگاه مرکزی کربلا با چهار قرارگاه فرعی هدایت عملیات را بر عهده داشت:
الف - قرارگاه قدس:
نیروهای ارتش: لشکر 16 زرهی و تیپ مستقل 40 پیاده؛
نیروهای سپاه: تیپهای مستقل 41 ثارالله (شش گردان) و بعثت (سه گردان).
ب- قرارگاه فتح:
نیروهای ارتش: لشکر 92 زرهی؛
نیروهای سپاه: تیپهای مستقل 14 امام حسین (18 گردان)، 25 کربلا (17 گردان) و 17 علی‌ابن‌ابیطالب (با 13 گردان).
ج- قرارگاه نصر:
نیروهای ارتش: لشکر 21 پیاده؛
نیروهای سپاه: تیپهای 7 ولی‌عصر(عج)، 8 نجف اشرف، 21 امام رضا(ع) و 31 عاشورا.
د- قرارگاه فجر:
نیروهای ارتش: لشکر 77 پیاده؛
نیروهای سپاه: تیپهای 33 المهدی (عج)، 35 امام سجاد(ع) و 18 جوادالائمه(ع)؛
همچنین، لشکر 30 زرهی سپاه و 9 گردان توپخانه ارتش.(4)
طرح مانور
مقرر شد نیروهای عمل کننده از چهار محور با چهار قرارگاه عملیاتی به منظور انهدام نیروهای سپاه سوم عراق و تامین خط شط‌العرب وارد عمل شوند. قسمتی از مسئله عمده در مانور عملیات، ضرورت هماهنگی در پیش‌روی قرارگاه‌ها از محورهای مختلف و حفظ جناحین بود که اساسً تحقق آن با اتکاء به تلاش‌های مهندسی، امکان پذیر بود، از آنجا که در منطقه شرق شط‌العرب عقبه دشمن فقط به چهار پل در "نشوه" و "تنومه" متکی بود، پیش‌بینی می‌شد که در صورت سرعت عمل و رعایت غافل‌گیری توأم با پیش‌روی مناسب، نیروهای زیادی از دشمن به اسارت درآیند و واقعه‌ای همچون شکستن حصر آبادان - در عملیات ثامن الائمه(ع) - تکرار شود.(5)
شرح عملیات
مرحله اول عملیات: عملیات در ساعت 02:30 تاریخ 1361/4/22 با رمز یا مهدی ادرکنی (عج) با نیرویی متشکل از پنج تیپ از قرارگاه فتح، دو تیپ از قرارگاه فجر و یک تیپ از قرارگاه قدس آغاز شد. در ساعت اولیه، قرارگاه فتح موفق شد به هدف‌های از پیش تعیین شده (بالای کانال پرورش ماهی) دست یابد، اما صبح روز بعد به دلیل متوقف شدن قرارگاه‌های فجر و قدس در خطوط اولیه و نیز پاتک دشمن ـ که بیشتر از جناح راست قرارگاه فتح بود و به دور خوردن تعدادی از یگان‌های خودی انجامید - فرماندهی قرارگاه مرکزی کربلا در حالی که نیروی قابل توجهی از دشمن منهدم شده بود، دستور عقب‌نشینی داد.
مرحله دوم عملیات: این مرحله از عملیات در ساعت 21:30 تاریخ 1361/4/26 آغاز شد. در این مرحله دو تیپ از قرارگاه فتح و دو تیپ از قرارگاه نصر در عملیات شرکت داشتند. قرارگاه فتح که در محور پایین عمل می‌کرد موفق شد به منطقه حاشیه کانال (پل‌های احداثی روی کانال پرورش ماهی) برسد. در این میان، قرارگاه نصر اگرچه در انجام موفق ماموریت خود ناکام ماند، ولی توانست بخش معتنابهی از قوای دشمن را منهدم کند. به این ترتیب، قرارگاه کربلا برای جلوگیری از تلفات زیاد نیروهای خودی مجدداً فرمان عقب‌نشینی داد.
مرحله سوم عملیات: این مرحله که تنها برای انهدام نیروی دشمن طراحی شده بود و در صورت موفقیت کامل ممکن بود بنا به دستور عملیات ادامه یابد، با پنج تیپ از قرارگاه فتح در ساعت 21 تاریخ 1361/4/26 آغاز شد و نیروهای خودی در حالی که موفق شده بودند بخش قابل توجهی از قوای دشمن را منهدم کنند، به دلیل نداشتن تضمین خاکریز شرقی و غربی مجبور شدند بنا به دستور در ساعت 03:30 بامداد عقب‌نشینی کنند.
مرحله چهارم عملیات: این مرحله در ساعت 22 روز 1361/5/2 با استعداد 2 تیپ از قرارگاه نصر با هدف باز کردن یک معبر برای کار جدید جهت رسیدن به بصره آغاز شد که به دلایلی همچون ضعف نفوذ از محور شلمچه، فرمان عقب‌نشینی صادر شد.
مرحله پنجم عملیات: این مرحله در ساعت 21 روز 1361/5/6 با استعداد چهار تیپ از قرارگاه فتح جهت تصرف سه موضع مثلث شکل اول و احداث خاکریز شرقی - غربی از خط دژ مرزی به مثلث سوم آغاز شد. در ابتدای عملیات، نیروی خودی از اعلام مکان خود عاجز بوده و یا اگر هم اعلام می‌کردند، استناد رسمی نداشت و دلیل آن اتصال خاکریز احداثی به بالای مثلث چهارم - به جای مثلث سوم - بود که این امر به عدم الحاق تیپهای عمل کننده منجر شد و دشمن با استفاده از رخنه‌ای که از شب قبل در منطقه داشت، به تهدید نیروهای خودی از پشت، جناحین و مقابل مبادرت ورزید که شب بعد نیز نیروهای عمل کننده حرکتی را برای الحاق تیپ‌ها به یکدیگر آغاز کردند که ناموفق بود. به همین دلیل جهت جلوگیری از تلفات زیاد فرمان عقب‌نشینی در ساعت 3 بامداد 1361/5/8 از سوی قرارگاه مرکزی کربلا صادر شد.(6)
نتایج عملیات
اگرچه جمهوری اسلامی در عملیات رمضان به اهداف از پیش تعیین شده خود دست نیافت، ولی با انجام این عملیات و ورود به خاک دشمن نشان داد که در دست‌یابی به حقوق خود مصمم است. علاوه بر این به این که، در پی این عملیات مسئولان جمهوری اسلامی متوجه شدند که بر خلاف گذشته با شرایط کاملاً جدیدی در جنگ مواجه شده‌اند. بر همین اساس، می‌بایست استراتژی جدیدی تدوین می‌شد، لیکن در این خصوص دو دیدگاه متفاوت بروز کرد. عده‌ای کسب یک پیروزی بزرگ را برای پایان دادن به جنگ کافی می‌دانستند و عده‌ای دیگر به تلاش همه جانبه برای نیل به پیروزی نهایی معتقد بودند.
خاطرنشان می‌شود در عملیات رمضان بخش بزرگی از ارتش عراق از _ جمله لشکر 9 زرهی ـ متلاشی شد در این عملیات 6400 تن از نیروهای دشمن کشته و زخمی شدند و 1315 تن دیگر به اسارت در آمدند. همچنین، 1077 دستگاه تانک نفربر عراق منهدم شد.(7)
فهرست منابع
1- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، درودیان، محمد "از خرمشهر تا فاو"، ص 26.
2- منبع شماره 1، ص 27.
3- سند 16548 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1361/5/10.
4- سند 016102 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،1361/4/14؛ و: سند 119132 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1361/4/16؛ و: سند 106038 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1361/4/18.
5- منبع شماره 1، ص ص 28 و 29.
6- سند 32054 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، قرارگاه کربلا، 1361/5/8.
