نام عملیات |
عملیات والفجر 10 |
رمز عملیات |
یا محمد ابن عبدالله(ص) |
منطقه عملیات |
سلیمانیه – حلبچه |
زمان عملیات |
1366/12/24 تا 1366/12/29 |
هدف |
پیشروی به سوی سلیمانیه از جنوب شرق با تصرف شهرهای حلبچه، خرمال، دوجیله، بیاره و طویله |
نوع عملیات |
گسترده |
فرماندهی عملیات |
سپاه پاسداران انقلاب اسلامی |
سازمان عملیات |
سپاه پاسداران انقلاب اسلامی |
استعداد نیروهای درگیر خودی |
103گردان پیاده شامل: لشکرهای 7،8، 9، 11، 14، 19، 17، 25، 33،41، 55، و تیپ‌های 39،36،75، 29، 82، 91، 44، 100 و سپاه چهارم باختران و 17 گردان توپخانه. |
استعداد نیروهای درگیر دشمن |
64گردان پیاده، 21 گردان کماندویی، 12گردان زرهی، 12 گردان مکانیزه، 11 گردان توپخانه. |
نتایج عملیات |
- آزادسازی منطقه‌ای به وسعت حدود 1200 کیلومتر مربع شامل شهرهای حلبچه، خرمال، بیاره، طویله عراق و نوسود ایران. - کاهش خط پدافندی خودی و گشودن جبهه‌ای جدید برای دشمن و انتقال توان عمده‌ای از ارتش عراق به جبهه شمالی. |
تلفات دشمن |
حدود 10000 کشته و 5440 اسیر |
خسارات دشمن |
انهدام 10هواپیما، 1 هلی‌کوپتر، 270 دستگاه تانک و نفربر، 60 قبضه توپ صحرایی، 20 قبضه توپ ضدهوایی، 40 قبضه خمپاره‌انداز، 13 دستگاه مهندسی، 230 دستگاه خودرو و 750 قبضه اسلحه انفرادی و آرپی‌جی هفت |
غنائم |
90 دستگاه تانک و نفربر، 100 قبضه توپ صحرایی، 20 قبضه توپ ضدهوایی، 20 قبضه خمپاره انداز، 15 دستگاه مهندسی، 800 دستگاه خودرو و 6110 قبضه اسلحه انفرادی و آرپی‌جی هفت |
مقدمه
منطقه حلبچه و خرمال، اگرچه از گذشته مورد توجه طراحان نظامی سپاه پاسداران بود و هر از چندگاهی در مقاطع مختلف جنگ مورد بررسی آنان واقع می‌شد، ولی با توجه به تمرکز تلاش اصلی نیروهای خودی در جبهه جنوب، انجام عملیات در این منطقه هیچ گاه به طور جدی مطرح نمی‌شد.
در پی اصلی شدن جنگ در جبهه شمالی - که در اثر پیدایش مشکلات و معضلات بسیار بر سر راه انجام عملیات در جبهه جنوبی ایجاد شد - و نیز توقف عملیات در منطقه بیت‌المقدس 2، توجه بیش‌تری به منطقه حلبچه مبذول گردید.
طراحی عملیات والفجر-10 در حالی انجام شد که دشمن اگرچه منطقه عملیاتی بیت‌المقدس2 را - به دلیل احتمال هجوم قوای ایران - مسدود کرده بود، ولی گمان می‌برد تهاجم اصلی در جبهه جنوب خواهد بود. به این ترتیب عملیات بزرگ سال 66 در منطقه عمومی حلبچه طراحی و اجرا شد.
اهداف عملیات
در این عملیات، علاوه بر اهداف سیاسی، سه هدف عمده نظامی مورد نظر بود:
- آزادسازی شهرهای حلبچه، خرمال، دوجیله، بیاره و طویله.
- فراهم‌سازی مقدمات تصرف سد دربندیخان.
- انسداد عقبه اصلی دشمن در استان سلیمانیه.
موقعیت منطقه
منطقه عمومی حلبچه را - به جز در غرب و شمال که دریاچه سد دربندیخان در آن واقع است - ارتفاعات بلند و صعب العبوری محصور کرده‌اند که هریک از این ارتفاعات از اهمیت زیادی برخوردار هستند؛ به طوری که بالامبو و شاخ آن بر دریاچه دربندیخان و دشت و ارتفاعات تمورژنان مسلط است. شاخ تمورژنان نیز بر شاخ شمیران، سد دربندیخان، تونل جاده سلیمانیه - بغداد تسلط دارد.
علاوه بر این ارتفاعات، می‌توان از ارتفاعات و ناهمواری‌های دیگری نیز در منطقه نام برد که مهم‌ترین آنها عبارتند از: ارتفاعات پرونیه، توانیر، پنج قله، شینه روی، تپه چناره، سه تپه، خورنوازان، تپه هانی قول، تپه سزام و شاخ دارزین.
همچنین شیارهای موجود در منطقه نقش موثری در اختفاء نیروهای خودی داشتند و گاهی به عنوان معابر وصولی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. از جمله این شیارها می‌توان از دره گلان، شیار زلم، شیار سورمر، شیار سازان، دره خورنوازان، شیار بالای روستای خوی و شیار وشکنام نام برد.
مهم‌ترین تأسیسات اقتصادی منطقه، سد دربندیخان بود که علاوه بر پرورش ماهی و کشاورزی، در تأمین برق بخش وسیعی از عراق نقش مهمی داشت. پادگان حلبچه، پادگان لشکر 27 در کانی مانگا، مقر فرماندهی نیروهای دفاع الوطنی سپاه یکم در منطقه روداژه و پایگاه‌های موشکی سام 2 و سام 7 نیز از جمله تأسیسات نظامی در این منطقه بودند.
شهرهای مهم عراق در این منطقه نیز به ترتیب وسعت و اهمیت عبارتند از: حلبچه، خرمال و دوجیله.
استعداد دشمن
منطقه عملیاتی، تحت مسئولیت سپاه یکم عراق قرار داشت. پدافند این منطقه قبلاً بر عهده نیروهای جاش (مزدوران کرد عراقی) بود و آنها علاوه بر حفظ خطوط پدافندی، مأموریت مقابله با اکراد معارض را نیز بر عهده داشتند. با شروع فعالیت‌های نیروهای خودی همچون آماده‌سازی زمین، تردد خودروها و ... در این منطقه، دشمن نیز به اقداماتی از قبیل جایگزینی نیروهای نظامی با جاش‌ها، تقویت منطقه با تیپ‌های جدید و ... مبادرت ورزید. در مجموع، یگان‌هایی که از قبل و نیز در جریان عملیات در منطقه حضور یافتند، عبارت بودند از:
- تیپ‌های 96، 606، 39، 14، 402، 602، 506، 422، 420، 72، 13، 707، 702، 95 و 433 پیاده؛
- تیپ‌های 80، 17 و 50 زرهی؛
- تیپ‌های 24، 27 و 46 مکانیزه؛
- تیپ‌های 65، 66 و 68 نیروی مخصوص؛
- تیپ‌های 1 کماندویی سپاه چهارم، 2 کماندویی سپاه سوم و 2 کماندویی سپاه یکم.
سازمان رزم خودی
سازمانرزم عملیات با فرماندهی قرارگاه خاتم‌الانبیاء(ص) به شکل زیر تنظیم شد:
قرارگاه قدس:
لشکر 7 ولی‌عصر(عج) با شش گردان؛
لشکر 33 المهدی(عج) با شش گردان؛
لشکر 25 کربلا با 10 گردان؛
لشکر 19 فجر با شش گردان؛
لشکر 17 علی‌ابن‌ابیطالب(ع) با شش گردان؛
لشکر 41 ثارالله با هفت گردان؛
تیپ مستقل 39 بیت‌المقدس با چهار گردان.
قرارگاه ثامن‌الائمه(ع) یا کاظمین:
لشکر 9 بدر با هشت گردان؛
لشکر 55 ویژه شهدا با شش گردان؛
تیپ مستقل 36 انصارالمهدی با چهار گردان؛
تیپ مستقل 75 ظفر با دو گردان؛
تیپ مستقل 29 نبی‌اکرم(ص) با شش گردان؛
سپاه چهارم باختران با شش گردان.
قرارگاه فتح:
لشکر 8 نجف اشرف با پنج گردان؛
لشکر 14 امام‌حسین(ع) با پنج گردان؛
لشکر 11 امیرالمومنین با چهار گردان؛
تیپ مستقل 82 صاحب‌الامر با سه گردان؛
تیپ مستقل 91 بقیه‌الله(عج) با سه گردان؛
تیپ مستقل 44 قمر‌بنی‌هاشم با سه گردان؛
تیپ مستقل 100 انصارالرسول با سه گردان.
طرح عملیات
به علت وجود ارتفاعات سرکوب سورن در شرق منطقه عملیاتی و دریاچه دربندیخان در غرب آن، در حد فاصل انتهای شمال شرقی دریاچه تا ارتفاعات سورن منطقه‌ای و یا به عبارت دیگر تنگه‌ای به عرض 10 کیلومتر ایجاد شده است که در مباحث طرح مانور، تضمین موفقیت عملیات را در گرو انسداد این تنگه با الحاق از دو محور می‌دانستند. این عمل می‌بایست در محور شمال از "مله خور" به طرف "خرمال" و در محور جنوبی از غرب "بالامبو" در امتداد "تمورژنان" با تصرف سرپل احتمالی در کمر دریاچه و سرانجام الحاق دو بازو در تنگه و محاصره دشمن انجام می‌شد.
به منظور تحقق این طرح مانور، قرارگاه قدس در محور شمالی مأمور بستن تنگه و تصرف پل گردکو (عقبه اصلی دشمن به کل منطقه) شد. قرارگاه فتح در محور جنوبی می‌بایست ضمن تصرف بالامبو و تمورژنان با تأمین سرپل در کمردریاچه، برای مقابله با حرکت احتمالی دشمن، با احداث پل از آمادگی لازم برخوردار باشد. قرارگاه ثامن‌الائمه(ع) نیز در محور میانی مأمور شد تا در منطقه گوزیل - دشت سازان به طرف حلبچه پیشروی کند و در مرحله دوم جاده بیاره - طویله - نوسود را تصرف و آزاد نماید. همچنین، قرارگاه رمضان مأموریت یافت علاوه بر فعالیت‌های شناسایی، با مشارکت تیپ 75 ظفر و اکراد معارض ضمن تصرف شهر، توپخانه دشمن را منهدم سازد.
شرح عملیات
عملیات در ساعت 2 بامداد 1366/12/24 با رمز مبارک "یا محمد ابن عبدالله(ص)" آغاز شد.
مرحله اول: سرعت عمل یگان‌ها به گونه‌ای بود که اغلب آنها توانستند تمامی اهداف خود در مرحله اول را به تصرف درآورند. به غیر از واکنش دشمن در شاخ سورمر و شاخ شمیران تحرک دیگری از نیروهای عراقی مشاهده نشد و تعدادی زیادی از آنها که در خواب بودند، کشته و یا اسیر شدند.
در محور قرارگاه قدس، پس از تصرف "مله خور" و ارتفاعات چناره، خرنوازان، هانی قول و تپه حمید به علت عدم اتصال جاده، عملیات متوقف شد. در محور قرارگاه فتح، اگرچه بالامبو و تنگه به تصرف درآمد، ولی به دلیل توقف قرارگاه قدس و نیز واکنش دشمن در جناح چپ عملیات، نیروها روی شاخ سورمر و شاخ‌شمیران متوقف شدند. در محور قرارگاه ثامن الائمه(ع)، نیروهای عمل کننده ارتفاع "مگر" از سلسله ارتفاعات بالامبو و نیمی از شیندروی را تصرف کردند و به رغم روشن شدن آسمان، برای الحاق روی یال ارتباطی شامل دشت سازان و سپس نیمی دیگر از ارتفاعات شیندروی، به پیشروی خود ادامه دادند. قرارگاه رمضان نیز در این مرحله تنها توانست پمپ بنزین شهر حلبچه را به آتش بکشد.
در حالی که نیروهای خودی از روحیه خوبی برخوردار بودند و تلفات آنان نیز بسیار اندک بود، از هم گسیختگی قوای دشمن و عدم حضور جدی آنها در منطقه موجب شد تا بر آغاز سریع‌تر مرحله دوم عملیات تأکید شود. دشمن بنابر تصوری که در مورد عملیات داشت، ستون‌های متعدد و طویلی را با عبور از پل‌های ملاویسی و زلم به طرف دوجیله و سپس حلبچه روانه کرد.
مرحله دوم عملیات از ساعت 22 روز 1366/12/25 آغاز شد. قرارگاه قدس با تصرف پل گردکو، تنگه خرمال را مسدود کرد. در پی آن به قرارگاه فتح ابلاغ شد که به پیشروی خود ادامه دهد تا با قرارگاه قدس الحاق کند. قرارگاه ثامن الائمه(ع) نیز از روی ارتفاعات شیندروی به سمت دشت سرازیر شد. به این ترتیب، در صبح روز سوم عملیات نیروهای دشمن که در پی تصرف پل زلم و انسداد تنگه در محاصره قرار گرفته بودند، در صدد عقب‌نشینی بر آمدند، ولی به دلیل بسته بودن عقبه‌شان، ستون‌های متعدد دشمن همچنان سرگردان بوده و هرازگاهی به یک سمت فرار می‌کردند. قرارگاه فتح با مشاهده وضعیت دشمن، مرحله سوم عملیات خود را با وجود روشن شدن هوا در همان سومین روز آغاز کرد و پادگان "زمقی" را تصرف نمود. در حوالی ظهر نیز قوای این قرارگاه به ابتدای شهر دوجیله رسیدند. در این زمان، تجمع اصلی نیروهای دشمن در حدفاصل سه‌کیلومتری جنوب پل زلم تا شهر دوجیله بود. فرماندهی دشمن ابتدا تلاش خود را روی این پل متمرکز کرد تا بلکه به این وسیله حلقه محاصره با بشکافد. اما با مقاومت نیروهای خودی و اجرای آتش مناسب، پس از تحمل تلفات از تصرف پل زلم منصرف شد.
در این میان، قرارگاه ثامن الائمه(ع) توانست پس از درگیری اندک با گروه‌های ضدانقلاب در اطراف شهر نوسود، جاده مهم نوسود - بیاره را آزاد کند. به این ترتیب، اغلب ترددهای خودی به این محور منتقل شد و عملاً از ضرورت احداث سایر جاده‌هایی که از قبل مورد تأکید قرار گرفته بود، کاسته شد.
مرحله سوم عملیات از شروع تاریکی روز 1366/12/26 در محور قرارگاه قدس به منظور پیشروی در شمال رودخانه زلم و الحاق با قرارگاه فتح در دوجیله آغاز شد. نیروها با پیشروی در شمال این رودخانه در موقعیتی جدید که شامل سه تپان، جاده ارتباطی و تپه‌های کوچک مشرف بر پل ملاویسی می‌شد، با احداث خاک‌ریز استقرار یافتند. در محور جنوب پل گردگو، به رغم تجمع انبوه دشمن، پیشروی نیروها همراه با نبرد شدید ادامه یافت و سرانجام نیروها در ساعت 5 بامداد از سمت شمال به ابتدای شهر دوجیله رسیدند و در نتیجه قرارگاه‌های قدس و فتح با هم الحاق کردند. با انسداد تنگه، با آن که تعدادی از نیروهای دشمن موفق شده بودند از سمت سد دربندیخان فرار کنند، لیکن مابقی نیروها که در منطقه حضور داشتند، کشته و یا اسیر شدند. در وضعیت جدید، تثبیت خط پدافندی مناسب در تنگه و نیز تصرف شاخ سورمر و شاخ شمیران که طی عملیات به دلیل هوشیاری دشمن ناموفق مانده بود، در دستور کار قرار گرفت.
مرحله چهارم عملیات در تاریخ 1366/12/28 و به منظور تحکیم خطوط پدافندی در تنگه به اجرا درآمد و نیروهای عمل کننده ضمن تصرف یال و تپه ریشن، در محور جاده "سه تپان" نیز به طور محدود پیشروی کردند و سرانجام در امتداد رودخانه ملاویسی و تپه و یال ریشن خط پدافندی مناسبی تشکیل دادند.
نتایج عملیات
1-آزادسازی منطقه‌ای به وسعت حدود 1200 کیلومتر مربع شامل شهرهای حلبچه، خرمال، بیاره، طویله عراق و همچنین نوسود ایران.
2-کاهش خط پدافندی خودی.
3-گشودن جبهه‌ای جدید برای دشمن و انتقال توان عمده‌ای از ارتش عراق به جبهه شمالی.
4-به اسارت درآودن 5440 تن از نیروهای دشمن.
5-انهدام 270 دستگاه تانک و نفربر، 60 قبضه توپ صحرایی، 20 قبضه توپ ضدهوایی، 40 قبضه خمپاره‌انداز، 13 دستگاه مهندسی، 230 دستگاه خودرو و 750 قبضه اسلحه انفرادی و آرپی‌جی هفت.
6-به غنیمت درآوردن 90 دستگاه تانک و نفربر، 100 قبضه توپ صحرایی، 20 قبضه توپ ضدهوایی، 20 قبضه خمپاره انداز، 15 دستگاه مهندسی، 800 دستگاه خودرو و 6110 قبضه اسلحه انفرادی و آرپی‌جی هفت.
فهرست منابع و مآخذ
1- سند 0683 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش عملیات والفجر 10.
2- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، شلمچه تا حلبچه، محمد درودیان.
3- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش اجمالی 38 عملیات بزرگ، ابوالقاسم حبیبی، تهران: جزوه داخلی.
4- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، کارنامه نبردهای زمینی، محسن رشید و حسن دری، تهران، 1381.
5- مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، اطلس جنگ ایران و عراق ـ فشرده نبردهای زمینی، محسن رشید، چاپ دوم 1389.
6- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تنبیه متجاوز، حسین اردستانی، تهران، 1384.
