عملیات فتح المبین(1361/1/2)

شهدای عملیات فتح المبین

شناسنامه عملیات:

نام عملیات	فتح‌المبین (فتح مبین)
رمز عملیات	یا زهرا(س)
منطقه عملیات	جبهه جنوبی، شوش و دزفول
زمان عملیات	1361/1/2 تا 1361/1/10
هدف	آزادسازی منطقه غرب دزفول و جاده دزفول ـ دهلران و تأمین اندیمشک، شوش، دزفول و جاده اندیمشک ـ اهواز
نوع عملیات	گسترده
فرماندهی عملیات	مشترک (سپاه پاسداران و ارتش جمهوری اسلامی)
سازمان عملیات	مشترک
استعداد نیروهای درگیر خودی	124 گردان پیاده، 9 گردان زرهی
استعداد نیروهای درگیر دشمن	92 گردان پیاده، 39 گردان زرهی، 29 گردان مکانیزه، 3 گردان کماندو، 3 گردان گارد و 12 گردان توپخانه
نتایج عملیات	آزادسازی 2400 کیلومترمربع از سرزمین‌های اشغالی شامل ده‌ها بخش و روستای منطقه و چند جاده و تنگه مهم، خارج شدن دزفول و شوش و اندیمشک و پایگاه هوایی دزفول از دید و تیر مؤثر دشمن
تلفات دشمن	25000 کشته و زخمی و 17000 اسیر
خسارات دشمن	انهدام 18 هواپیمای جنگنده، 361 تانک و نفربر، 300 خودرو، 50 توپ و 30 دستگاه مهندسی
غنائم	320 تانک و نفربر، 500 خودرو، 165 توپ و 50 دستگاه مهندسی و مقادیر زیادی سلاح و تجهیزات انفرادی

مقدمه

با خاتمه یافتن عملیات طریق القدس، تلاش برای اجرای عملیات بعدی و جلوگیری از قدرت تصمیم‌گیری، تجدید سازمان و تقویت روحیه دشمن آغاز شد. در این زمان که نیروهای انقلابی وفادار به حضرت امام خمینی(ره) ابتکار عمل در جنگ و پشت جبهه را در دست داشتند، دو منطقه "غرب دزفول" و "منطقه عمومی خرمشهر" (غرب کارون) نظر فرماندهان نظامی را به خود جلب کرد که الزاماً می‌بایست یکی از آنها برای اجرای عملیات انتخاب می‌شد. پس از مدت‌ها بحث و بررسی، فرماندهان نیروی زمینی ارتش، منطقه خرمشهر؛ و فرماندهان سپاه پاسداران منطقه غرب دزفول را برای انجام عملیات بزرگ آینده پیشنهاد کردند که سرانجام منطقه پیشنهادی سپاه به دلایلی همچون تناسب یگان‌های خودی با وسعت این منطقه، تناسب شرایط طبیعی این منطقه با نیروی رزم قوای پیاده و … جهت انجام عملیات فتح‌المبین برگزیده شد.

اهداف عملیات

- آزادسازی بخش وسیعی از مناطق اشغال شده، همچون سایت 4 و 5، رادار و ده‌ها روستای منطقه؛

- انهدام دو لشکر عراق (10 زرهی و 1 مکانیزه)؛

- دست‌یابی به خطوط پدافندی مناسب و استفاده از حداقل نیروهای خودی در آن خطوط؛

- خارج کردن شهرهای شوش، اندیمشک و دزفول از تیررس آتش توپخانه دشمن؛

- دور کردن آتش موثر دشمن از جاده اهواز - اندیمشک.(1)

موقعیت منطقه

منطقه عمومی فتح المبین در غرب رودخانه کرخه واقع شده است که از شمال به ارتفاعات صعب العبور تی‌شکن، دالپری، چاه نفت و تپه سپتون؛ از جنوب به ارتفاعات میشداغ، تپه‌های رملی و چزابه (شیب) و از شرق به مرز بین‌المللی (در شمال و جنوب فکه) منتهی می‌شود.

منطقه مزبور با 2500 کیلومتر مربع وسعت، از نظر جغرافیایی ناهموار است و علاوه بر ارتفاعات یادشده، دارای تپه‌های ماهور بسیار و گاهی غیرقابل عبور می‌باشد. این بلندی‌ها به دلیل پستی زمین در شرق کرخه، روی شهرهای شوش، هفت تپه و جاده اهواز - اندیمشک کاملاً مشرف می‌باشند. ارتفاعات ابوصلیبی خات با 202 و 189 متر، کوه‌های برغازه، رقابیه، تی‌شکن، کمرسرخ، تنگه ابوغریب و رقابیه، مراکز رادار، سایت 4 و 5، پادگان عین خوش و نقاط حساسی همچون دوسلک و سه‌راهی قهوه‌خانه از عوارض مهم منطقه عملیاتی فتح‌المبین می‌باشند.

جاده‌های آسفالته دزفول به دهلران، عین خوش به چم سری، جاده تنگه ابوغریب، جاده امام زاده عباس به چاه نفت و پل‌های احداث شده روی رودخانه‌های چیخواب و دویریج نیز از مهمترین راه‌های مواصلاتی منطقه محسوب می‌شوند.(2)

استعداد دشمن

مسئولیت پدافند از منطقه غرب دزفول بر عهده دو لشکر 10 زرهی و 1 مکانیزة ارتش عراق بوده و به تناسب میزان هوشیاری دشمن و آگاهی از عملیات نیروهای ایران، بر استعداد آنها افزوده می‌شد. در مجموع، تمامی یگان‌هایی که قبل از شروع عملیات، در منطقه مستقر بودند؛ و نیز تمامی یگان‌هایی که حین عملیات وارد منطقه شدند، عبارت بودند از: (3)

لشکر 10 زرهی، شامل: تیپ‌های 17، 42، 51 و 60 زرهی، تیپ24 مکانیزه، تیپ‌های 55، 99، 423 و 505 پیاده؛

لشکر 1 مکانیزه، شامل: تیپ‌های 34 و 51 زرهی، تیپ‌های 1 و 27 مکانیزه، تیپ‌های 93، 96، 109 و 426 پیاده؛

لشکر 3 زرهی، شامل: تیپ‌های 6 و 12 زرهی، تیپ 8 مکانیزه؛

لشکر 6 زرهی، شامل: تیپ 25 مکانیزه؛

لشکر 9 زرهی، شامل: تیپ 14 مکانیزه و تیپ‌های 35 و 43 زرهی؛

لشکر 7 پیاده، شامل: تیپ‌های 19 و 38 پیاده؛

یگان‌های با ماموریت‌های ویژه، شامل: تیپ‌های 10، 11، 12، 13، 14، 15، 19، 603، 604، 605؛

تیپ‌های مستقل شامل: تیپ مکانیزه گارد جمهوری، تیپ10 زرهی، تیپ‌های91 و 92پیاده و تیپ5 گاردمرزی؛

9 گروهان کماندو؛

12گردان توپخانه شامل: چهار گردان از لشکر 10، چهار گردان از لشکر 1، سه  گردان از لشکر 3 و گردان217.

سازمان رزم خودی

قرارگاه مرکزی کربلا با فرماندهی مشترک نیروی زمینی ارتش و سپاه پاسداران، هدایت کلی عملیات را بر عهده داشت که چهار قرارگاه فرعی تحت امر آن بود:

الف - قرارگاه قدس

نیروهای ارتش: تیپ 84 پیاده خرم آباد با سه گردان، تیپ 2 زرهی لشکر 92 زرهی اهواز با سه گردان؛

نیروهای سپاه: تیپ41 ثارالله(ع) با شش گردان، تیپ14 امام حسین(ع) با نه گردان، عناصری از سپاه ایلام.

ب - قرارگاه نصر

نیروهای ارتش: تیپ‌های 1، 2 و 3 لشکر 21 پیاده حمزه با ده گردان، تیپ 58 ذوالفقار با چهار گردان؛

نیروهای سپاه: تیپ 27 محمد رسول‌الله(ص) با نه گردان، تیپ 7 ولی‌عصر(عج) با نه گردان.

ج - قرارگاه فجر

نیروهای ارتش: لشکر 77 پیاده خراسان با سه تیپ؛

نیروهای سپاه: تیپ 33 المهدی(عج) با شش گردان، تیپ 46 فجر با پنج گردان، تیپ 17 علی‌ابن‌ابیطالب(ع) با شش گردان، تیپ امام سجاد(ع) با یازده گردان.

د- قرارگاه فتح

نیروهای ارتش: تیپ 1 لشکر 92 زرهی، تیپ 55 هوابرد، تیپ 37 زرهی شیراز؛

نیروهای سپاه: تیپ 25 کربلا و تیپ 8 نجف با هشت گردان.

در مجموع، حدود 100 گردان از سپاه و 35 گردان از ارتش در عملیات شرکت کردند. همچنین، واحدهایی از توپخانه، هوانیروز و نیروی هوایی ارتش، مهندسی جهاد سازندگی و مهندسی سپاه و ارتش، پشتیبانی عملیات را بر عهده داشتند.(4)

طرح مانور

منطقه مورد نظر برای عملیات به چهار محور تقسیم شد که در هریک از آنها می‌بایست یک قرارگاه عملیاتی وارد عمل می‌شد:

الف - محور تی شکن و چاه نفت

قرارگاه قدس در این محور ماموریت داشت تا از جناح لشکر 10 عراق وارد عمل شده و ارتفاعات کمرسرخ و 202، امام زاده عباس، شهر و پادگان و ارتفاعات عین خوش و در نهایت منطقه ابوغریب را به تصرف خود درآورد. این قرارگاه در صورت موفقیت می‌توانست عقبه لشکر 10 را ببندد و به همین دلیل نتیجه عملیات آن، بسیار اساسی و سرنوشت ساز بود.

ب - محور غرب پل نادری

در ا ین محور قرارگاه نصر موظف بود اهدافی همچون شاوریه، بلتا، جوفینه، علی گره زد، تپه چشمه، شهدا و کوت کاپون را تصرف و تامین کند که به دلیل نوع درگیری این قرارگاه (تک جبهه‌ای)، پیش‌بینی نتایج عملیات در این محور سخت و دشوار بود.

ج - محور غرب شوش

دشمن در منطقه غرب شوش، به دلیل وجود اهداف مهمی همچون سایت 4 و 5 و رادار از مستحکم‌ترین مواضع و خطوط دفاعی برخوردار بود. قرارگاه فجر مأموریت داشت ضمن تصرف این اهداف، روی ارتفاعات "ابوصلیبی‌خات" مستقر شود.

د - محور رقابیه

تصرف تنگه رقابیه و منطقه دوسلک، وظیفه قرارگاه فتح بود که در نتیجه آن، عقبه لشکر 1 عراق بسته می‌شد. در صورت موفقیت نیروهای این قرارگاه و الحاق آنها با نیروهای قرارگاه قدس، خط نهایی عملیات تامین می‌شد.(5)

شرح عملیات

در ساعت 00:30 بامداد 1361/1/2، عملیات فتح‌المبین با رمز مبارک "یازهرا(س)" آغاز شد. حوادث و رویدادهای عملیات در محورها و مراحل مختلف آن به شرح ذیل می‌باشد:

مرحله اول عملیات (1361/1/2):  در محور قرارگاه قدس؛ تیپ 14 امام حسین(ع) در جناح راست موفق شد با حرکت احاطه‌ای از شمال غربی و غرب رودخانه چیخواب ضمن تصرف منطقه عین خوش، عقبه دشمن در این محور را مسدود کند. تیپ 41 ثارالله و تیپ 84 خرم‌آباد نیز در جناح چپ این قرارگاه از شمال دشت عباس به طرف امام زاده عباس و تپه 202 پیشروی کرده و مواضع دشمن را به تصرف خود درآوردند، لیکن این مواضع در جریان پاتک‌های شدید دشمن مجدداً به دست نیروهای عراقی افتاد.

در محور قرارگاه نصر؛ یگان‌های عمل کننده در ساعت 01:30 بامداد با دشمن درگیر شدند. در حالی که واحدهای ارتش عراق در این محور به شدت مقاومت می‌کردند، یک گردان از تیپ 27 محمد رسول‌الله(ص) که ماموریت تصرف علی گره زد و خاموش کردن آتش توپخانه مستقر در آن را بر عهده داشت، تا اعماق خطوط دشمن نفوذ کرده و قرارگاه توپخانه دشمن را به تصرف درآورد. در نتیجه، یگان‌های دیگر این قرارگاه موفق شدند مواضع اصلی پدافندی دشمن در شمال محور پل نادری، سرخه فلیه، سرخه صالح و تپه چشمه، کوت کاپون، سه راهی قهوه‌خانه و تپه شاوریه را به تصرف درآورند.

در محور قرارگاه فجر؛ به دلیل مستحکم بودن خطوط پدافندی، حجم انبوه آتش و هوشیاری دشمن نسبت به جهت تک و نیز انسداد اکثر راه‌کارهای پیش‌بینی شده خودی، نیروهای این قرارگاه با روشن شدن هوا به موقعیت اولیه خود بازگشتند.

در محور قرارگاه فتح؛ ماموریت این قرارگاه در آغاز عملیات، تنها به اعزام گروه‌های "آرپی‌جی‌زن" برای شکار این تانک‌ها محدود شد. برهمین اساس گروه‌های مورد نظر اعزام شدند، لیکن تنها توانستند حدود 20 تانک و نفربر دشمن را منهدم کنند.

مرحله دوم عملیات (1361/1/4):  در این مرحله، ماموریت اصلی به عهده قرارگاه فتح بود تا با تصرف تنگه رقابیه، عقبه لشکر 1 دشمن را تهدید کند و ضمن تهدید عقبه نیروهای عراقی در منطقه قرارگاه فجر، موجب کاهش فشار دشمن به قرارگاه قدس شود.

قرارگاه‌های نصر و قدس نیز در این مرحله ماموریت داشتند تا با ترسیم خطوط پدافندی خود، در مقابل پاتک‌های دشمن مقاومت کنند.

همچنین، قرارگاه فجر همچون مرحله اول عملیات ماموریت داشت تا به منظور جلب توجه دشمن، به انجام عملیات ایذایی بپردازد و ذهن فرماندهان عراقی را از محور اصلی عملیات منحرف کند.

قرارگاه فتح از دو محور عملیات خود را آغاز کرد. یک تیپ پیاده به همراه یک گردان زرهی با هدف تصرف ارتفاعات رقابیه، از حاشیه تنگه رقابیه و آب گرفتگی وارد عمل شدند و دو تیپ نیز محور اصلی حرکت خود را تنگه ذلیجان - به منظور دور زدن دشمن - قرار دادند و در نتیجه موفق شدند تنگه رقابیه، ارتفاعات رقابیه و میشداغ به همراه تعداد زیادی تجهیزات سنگین دشمن را به تصرف درآورند. در پی این حرکت، نیروهای عراقی از فشار خود در محور عین خوش کاسته و پاتک‌های سنگین را متوجه منطقه رقابیه کردند و به رغم این که خطوط پدافندی نیروهای خودی در داخل تنگه تا آستانه سقوط پیش رفت، لیکن مقاومت رزمندگان باعث حفظ و تامین اهداف این مرحله شد.

مرحله سوم عملیات (1361/1/7):  فرماندهان سپاه و ارتش پس از کسب نتایج موفقیت آمیز در مرحله دوم عملیات، به این نتیجه رسیدند که نیروهای دشمن به دلیل از هم پاشیدگی سازمان و گسستگی در سیستم فرماندهی خود، احتمالاً از منطقه عملیاتی فرار خواهند کرد. لذا تصمیم گرفته شد هرچه سریع‌تر با انجام عملیات دیگری، قوای دشمن منهدم و خطوط پدافندی قوای خودی تصحیح و تقویت شود. بر همین اساس، پس از طراحی مانور این مرحله از عملیات، نیروهای خودی در بامداد روز هفتم حمله خود را آغاز کردند و همان گونه که پیش‌بینی می‌شد، دشمن برای مصون ماندن از انهدام و اسارت نیروهایش، بسیاری از مواضع خود را به ناچار ترک کرده و به منتهی الیه خطوط پدافندی خود در منطقه (چنانه، دوسلک و غرب ارتفاعات تینه) عقب‌نشینی کرد.

مرحله چهارم عملیات (8/1/1361): قرارگاه نصر منطقه تصرف شده در شرق ارتفاعات تینه را پاک‌سازی کرد و پس از آن به کمک قرارگاه قدس شتافت. قرارگاه قدس که در روز گذشته ارتفاعات 202 تنگه ابوغریب را به تصرف درآورده بود، می‌کوشید از فرار نیروهای در حال عقب‌نشینی عراق جلوگیری کند. قرارگاه فجر نیز مسئولیت پاک‌سازی منطقه متصرفه خود را بر عهده داشت.

همچنین، نیروهای قرارگاه فتح ضمن عبور از تنگه ذلیجان به سمت برغازه و دوسلک، موفق شدند این دو منطقه را به تصرف درآورده و با نیروهای قرارگاه نصر الحاق کرده و سپس به سمت مرزهای بین‌المللی پیش‌روی کنند.

در مجموع، طی این مرحله از عملیات، ارتفاعات تینه، دوسلک و برغازه به تصرف کامل درآمدند و دشمن به غرب رودخانه دویریج و تپه 182 عقب رانده شد.

گفتنی است که نیروهای خودی در تلاش اصلی خود در این مرحله که دست‌یابی به عقبه‌های دشمن و جلوگیری از فرار نیروهای عراق بود، موفق نبودند و دشمن توانست بسیاری از نیروها و تجهیزات خود را از منطقه عملیاتی خارج کند.(6)

نتایج عملیات

    - آزادسازی 2500 کیلومتر مربع از خاک جمهوری اسلامی؛ شامل ده‌ها ابخش و روستا، سایت 4 و 5 رادار، جاده مهم دزفول - دهلران و …؛

    - نزدیک شدن نیروهای خودی به مرز در منطقه غرب شوش و دزفول؛

    - خارج شدن شهرهای دزفول، اندیمشک و شوش و مراکز مهمی همچون پایگاه هوایی دزفول از تیررس توپخانه دشمن؛

    - انهدام بیش از چهار لشکر، 361 دستگاه تانک و نفربر، 18 فروند هواپیما، 300 دستگاه خودرو، 50 قبضه توپ و 30 دستگاه مهندسی ارتش عراق؛

    - به غنیمت درآمدن 320 دستگاه تانک و نفربر، 500 دستگاه خودرو، 165 قبضه توپ، 50 دستگاه مهندسی و مقادیر زیادی سلاح و تجهیزات انفرادی؛

    - به اسارت درآمدن بیش 15 هزار تن از نیروهای دشمن؛

    - کشته و مجروح شدن حدود 4 هزار تن از نیروهای دشمن.(7)

به موجب این پیروزی حضرت امام خمینی (ره) پیامی به شرح زیر را صادر فرمودند:

پیام امام خمینی به مناسبت پیروزی ملت و نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در عملیات فتح المبین

بسم الله الرحمن الرحیم

«اِن تَنصُرُواللهّ یَنصُرکُم و یُثَبِّت اَقدَامَکُم»

اخبار غرور آفرین جبهه†های نبرد علیه قوای شیطانی را یکی پس از دیگری دریافت نمودم. قلم قاصر است که احساسات خویش را ابراز کنم. به قوای مسلح اسلامی _که خدایشان نصرت آخرین را نصیب فرماید_ تبریک عرض می†کنم. مبارک†باد بر شما عزیزان افتخارآفرین پیروزی بزرگی را که با یاری ملائکة†الله و نصرت ملکوتی اعلی نصیب اسلام و کشور عزیز ایران، کشور بقیةا...الاعظم _ارواحنا الفداء_ نمودید. رحمت واسعه خداوند بر آن مادران و پدرانی که شما شجاعان نبرد در میدان کارزار و مجاهدان با نفس در شب†های نورانی را در دامن پاکشان تربیت نمودند. مژده باد به شما جوانان برومند در تحصیل رضای پروردگار که از بالاترین سنگرهای روحانی و جسمانی ظاهری و باطنی پیروزید. مبارک†باد بر بقیةا...الاعظم _ارواحنا الفداء_وجود چنین رزمندگان ارزشمند و مجاهدان فی سبیل†الله که آبروی اسلام را حفظ و ملت ایران را رو سپید و مجاهدان راه خدا را سرافراز نمودید. ملت بزرگ ایران و فرزندان اسلام به شما سلحشوران افتخار می†کنند. آفرین بر شما که میهن خود را بر بال ملائکةا... نشاندید و در میان ملل جهان سرافراز نمودید. مبارک†باد بر ملت چنین جوانان رزمنده†ای، و بر شما چنین ملت قدردانی که به مجرد فتح و پیروزی توسط رزمندگان به دعا و شادی برخاستند. اینجانب از دور دست و بازوی قدرتمند شما را که دست خدا بالای آن است می†بوسم و بر این بوسه افتخار می†کنم. شما دین خود را به اسلام عزیز و میهن شریف ادا کردید و طمع ابر قدرت†ها و مزدوران آنان را از کشور خود بریدیدو سخاوتمندانه در راه شرف و عزت اسلام جهاد کردید.

«یا لَیتَنی کُنتُ مَعَکُم فَاَفُوزَ فَوُزاً عَظیماً»

درود بر فرماندهان بزرگوار رزمندگان و بر همه مجاهدان راه عظمت کشور و اسلام. و نفرت و لعنت بر منافقان و منحرفانی که می†خواستند یکی از انبارهای مهمات چنین مجاهدانی را به آتش بکشند. و غضب و سخط خداوند بر آن خدا نشناسانی که با کمک به صدام عفلقی می†خواستند او را نجات دهند. و شکر بی پایان خداوندی را که توانستید با شکست مفتضحانه، نیروهای کفر را در بارگاه قادر متعال بی آبرو و در پیشگاه ملت†های مسلمان منفور نمایید. من از خداوند متعال نصرت نهایی شما عزیزان و شکست مخالفان حق را خواستارم.

درود بر شما و رحمت خدا بر شهیدان راه حق و شهدای جبهه†های نبرد حق علیه باطل.

والسلام علی عبادالله الصالحین

2فروردین61

روح†الله الموسوی الخمینی

 فهرست منابع

 1- مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش عملیات فتح‌المبین، ص‌ ص 3 و 2.

2- منبع شماره 1، ص‌ ص 4 و 3.

3- گزارش 893 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، اسناد 006804، 1361/1/2 - 006988، 1361/1/15- 6804، 1361/1/5؛ و: منبع شماره 1، ص ص 5 و 4.

4- منبع شماره 1، ص‌ ص 7 و 6؛ و: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، سند 006809،1361/1/2.

5 - منبع شماره 1، ص‌ ص 10-7.

6 ـ منبع شماره 1، ص ص 15- 10.

7 ـ منبع شماره 1، ص‌ ص  16- 15؛ و: دفتر سیاسی سپاه پاسداران، گذری بر 2 سال جنگ، ص137؛ و: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، سند 006988، 1361/1/15.

منبع: اطلس راهنما 1- کتاب خوزستان در جنگ صفحه16

منبع: اطلس راهنما 3- کتاب ایلام در جنگ صفحه

منبع:مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس